Τι είναι το ωραίο ή τι είναι τέχνη;

Μετά από ένα μήνα απουσίας, έρχομαι να θέσω ένα ερώτημα. Ξέρω ότι δεν είναι και πολύ ικανοποιητικό όσο θα ήταν μια ιστορία ή ένα ποίημα, αλλά όσο δεν έγραφα διάβαζα και μάθαινα κι αναρωτιόμουν. Σύμφωνα λοιπόν με τη θεωρία του μεταμοντερνισμού, ενός καθόλα περίεργου— κατά τη γνώμη της γραφούσας— ρεύματος στην τέχνη, πλέον δεν πρέπει να μας απασχολεί η έννοια της αισθητικής, τι είναι το ωραίο, αλλά μια πιο οντολογική ερώτηση, τι είναι τέχνη. Αυτά λοιπόν λέει ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του ρεύματος, ο Jean François Lyotard.

Jean François Lyotard

Στην αρχή η ιδέα του μου φάνηκε αρκετά ενδιαφέρουσα. Μη έχοντας μελετήσει τον μεταμοντερνισμό σε βάθος, ξεκίνησα εξερευνώντας να ανακαλύψω τι εννοούσε. Και το κατάλαβα επισκεπτόμενη μια έκθεση τέχνης εδώ στην πρωτεύουσα. Απ’ ό,τι κατάλαβα πλέον δεν μας νοιάζει το έργο τέχνης να είναι υπερβατικό, ιδεατό, όμορφο. Αντιθέτως, τα έργα που είδα ήταν άσημα, θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι ένα συνονθύλευμα από ετερόκλητα αντικείμενα που έχουν πίσω τους μια ιστορία, ή ένα θεωρητικό διάλογο που τους δίνει νόημα. Αλλά αν τα δει κανείς απομονωμένα, χωρίς τον επεξηγηματικό οδηγό του καλλιτέχνη ή του εφόρου του μουσείου που ανέλαβε την παρουσίασή τους, τα σύγχρονα έργα τέχνης δεν συγκινούν καθόλου.

Πίσω από τα έργα υπάρχουν πάντα ωραίες σκέψεις, ιστορίες και θεωρίες. Μα μπροστά τους υπάρχει ένα μπερδεμένο και βασανισμένο κοινό που κάποτε προσποιείται ότι εκτιμά αυτό που βλέπει. Ό,τι γίνεται χάριν του «μοντέρνου» και της προσπάθειας να επέλθει μια ρήξη με την παράδοση της τέχνης έχει ήδη ξαναγίνει. Οι μοντερνιστές του 20^ου αιώνα έχουν ήδη φέρει την τέχνη στα όριά της. Και είχαν τους λόγους τους. Δεν υπάρχει όμως κάτι τώρα που να εκφράζει τη δική μας ευαισθησία των δικών μας καιρών που να μη θυμίζει τόσο έντονα τι γινόταν εκατό χρόνια πριν;

Marcel Duchamp, The fountain, 1917

 Ο Μπρεχτ είχε ξεκινήσει ένα φιλοσοφικό διάλογο κάποτε— και δυστυχώς δεν τον τελείωσε ποτέ— για έναν άνθρωπο που ήθελε να αγοράσει μια τρομπέτα μόνο για το χαλκό, αγνοώντας το επιπρόσθετο κόστος που έχει το αντικείμενο λόγω της τέχνης που χρειάστηκε για να κατασκευαστεί. Καταντήσαμε κι εμείς να ψάχνουμε για την τεχνοτροπία ή τη μαστοριά ενός έργου όταν βλέπουμε ένα σύγχρονο έργο τέχνης. Το σημαντικό πλέον είναι η τέχνη που επιστρατεύτηκε για να κατασκευαστεί ή μάλλον για να μπορεί να παρουσιασθεί σε ένα συγκεκριμένο χώρο ως τέχνη.

Με μπερδεύει η κατάσταση. Και δεν μπορώ να ξέρω προς τα πού κινούμαστε δημιουργικά. Ωστόσο, δεν μπορώ να μην παραπονιέμαι που η σύγχρονη τέχνη αδυνατεί να με συγκινήσει όπως η παλιότερη. Ακόμα κι αν ένα παλαιότερο έργο τέχνης είναι άσχημο, έχω την εντύπωση ότι καταφέρνει να ταράξει τη ψυχή ενός ανθρώπου, όσο άτεγκτη κι αν είναι. Για παράδειγμα, ο Ελ Γκρέκο δεν έψαχνε το ωραίο και το ιδανικό στην τέχνη, αλλά κατάφερε να παρουσιάσει το υψηλό, κι οι πίνακές του σου τραβούν σίγουρα την προσοχή. Ή ο Πικάσο, δεν νομίζω να μπορεί κάποιος να πει ότι τα έργα του είναι αντικειμενικά όμορφα. Όμως είναι υποβλητικά, αγγίζουν την ευαισθησία του θεατή και τον βάζουν σε μια διαδικασία «συναισθηματικής» σκέψης. Ενώ αντιθέτως, τα μεταμοντέρνα έργα, ή αυτά που θέλουν να ονομάζονται μεταμοντέρνα, εκκινούν μια διαδικασία λογικής σκέψης και αδυνατούν να την πάρουν παρακάτω.

El Greco, The disrobing of Christ

Η τέχνη ανέκαθεν ήταν επανάσταση, παρόλο που σχετιζόταν και με άλλα πιο επίγεια θέματα όπως η ιδεολογία, η ιστορία, η πολιτική, η φιλοσοφία και το κεφάλαιο. Κι ανέκαθεν κατάφερνε με κάποιο τρόπο να συγκινεί και να επιβιώνει. Είμαι πολύ περίεργη να δω τι της επιφυλάσσει το μέλλον.

#JeSuisCharlie?

Θα ήθελα να μοιραζόμουν μια ιστορία μαζί σας, αφού έχω αρκετές κρυμμένες στους φακέλους μου που περιμένουν τη στιγμή για να σας πουν κάτι. Όμως τα πρόσφατα γεγονότα με αναγκάζουν να συμμετάσχω στο διάλογο της επικαιρότητας. Το 2014 ήταν μια αρκετά θλιβερή χρονιά, με πολέμους, θανάτους. Βλέποντας τον απολογισμό του πρακτορείου Reuters αναρωτιέσαι σε τι κόσμο βρισκόμαστε. Το 2015 ήρθε φορτωμένο με ελπίδες. Θα ανακάμψει η οικονομία, θα αλλάξει η κυβέρνηση στην Ελλάδα και ίσως το μνημόνιο να μην πέφτει πια τόσο βαρύ στους ώμους των Ελλήνων, θα σεβαστούν την ανακωχή στην Ουκρανία, θα αποδυναμωθεί το Ισλαμικό Κράτος, θα «επανεκκινήσουμε» την οικονομία μας, όπως αρέσκονται να δηλώνουν ξανά και ξανά οι κρατούντες.
Τίποτα από αυτά δεν είδαμε ακόμα. Και φοβάμαι πως δεν θα τα δούμε. Η βία κέρδισε ξανά έδαφος και το 2015 μπήκε άσχημα. Η τρομοκρατική επίθεση στο Παρίσι εναντίον της σατιρικής εφημερίδας Charlie Hebdo πήρε αηδιαστική τροπή.

Αρχίζω λέγοντας ότι πρέπει να καταδικάζεται η κάθε μορφή βίας. Από όπου και αν προέρχεται. Ωστόσο, τόσο οι ακροδεξιοί, δεξιοί κτλ. όσο και οι απλοί πολίτες αποφάσισαν να ερμηνεύσουν το γεγονός όπως τους βολεύει, απλώς και μόνον για να εξυπηρετήσουν δικές τους σκοπιμότητες.

Η μία πλευρά βλέπει πόσο επικίνδυνοι είναι οι μουσουλμάνοι. Απροσδόκητο συμπέρασμα, εφόσον η μουσουλμανική κοινότητα στο Παρίσι καταδικάζει την επίθεση και τον θρησκευτικό εξτρεμισμό.
Ακόμα, καλό είναι να λεχθεί, ότι το Ισλαμικό Κράτος και οποιαδήποτε άλλη εξτρεμιστική οργάνωση δεν καταφεύγει στη βία για σκοπούς ιδεολογίας ή θρησκείας. Αντιθέτως, εκμεταλλεύονται την θρησκεία για να φανατίζουν και ό, τι κάνουν το κάνουν στο όνομα της βίας και της εξουσίας. Άρα το πρόβλημα έγκειται στην ανάγκη επιβολής που έχουν αυτοί οι άνθρωποι και όχι στη θρησκεία τους.

 Έπειτα, η κοινή γνώμη έχει υιοθετήσει το σύνθημα αλληλεγγύης #JeSuisCharlie. Αφ’ ενός είναι συγκινητικό το πόσο ενδιαφέρονται οι άνθρωποι για την ελευθερία του Τύπου και πόσο επηρέασε αυτή η απροκάλυπτη επίθεση στην εφημερίδα το κοινό. Αφ’ ετέρου όμως, το σύνθημα φαντάζει άκριτο. Η εφημερίδα ήταν ιδιαιτέρως ακραία στον τρόπο έκφρασής της, τολμώ να πω ότι ενίοτε ήταν και υβριστική απέναντι σε ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού. Χωρίς καμία διάθεση λογοκρισίας δηλώνω ότι το έργο της Charlie Hebdo δεν μου αρέσει. Και υποψιάζομαι ότι σε πολλούς δεν αρέσει, όπως για παράδειγμα στη Marine Le Pen, την ηγέτη της γαλλικής άκρας δεξιάς, η οποία έσπευσε να καταδικάσει τους τζιχαντιστές και να καλέσει το λαό να προστατεύσει την ελευθερία του Τύπου.
Αυτό που θέλω να πω είναι ότι παρόλο που οι περισσότεροι μάλλον βρίσκουν την νοοτροπία της εφημερίδας σκανδαλώδη, αν όχι κακόγουστη,  δεν παύουν να «καταργούν» στιγμιαία την ταυτότητά τους και τις προτιμήσεις τους για να υπερασπιστούν χάριν της ελευθερίας του Τύπου το συγκεκριμένο έντυπο.

Πρωτοσέλιδο της Charlie Hebdo, όπου απεικονίζονται Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα.

 Η υιοθέτηση αυτής της ταυτότητας τους προσδίδει μάλλον έναν αέρα επανάστασης, του πληκτρολογίου, όπως συνήθως επαναστατούμε στις μέρες μας. Ακόμα, νοιώθουν ότι ανήκουν κάπου. Βλέποντας τη διεθνή κατακραυγή έναντι στην επίθεση, οι άνθρωποι που υιοθετούν το σύνθημα έρχονται πιο κοντά. Δεν είδα όμως κάποιον να δηλώνει ότι είναι ένα από τα κορίτσια που δολοφονήθηκαν στη Νιγηρία από την Μπόκο Χαράμ, ή κάποιος από τους μαθητές που σκοτώθηκαν στο Πακιστάν από τους Ταλιμπάν. Ίσως, μόνο οι Γάλλοι καρτουνίστες μας νοιάζουν...

Όπως και να' χει το πράγμα, δεν είμαστε ο Charlie. Αυτό βέβαια δεν μας καθιστά και υποστηρικτές του αντίπαλου στρατοπέδου, όπως πολλοί έσπευσαν να γράψουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Είμαστε απλοί άνθρωποι που δεν θέλουν να ζουν μέσα στο φόβο. Είμαστε απλοί άνθρωποι που υποστηρίζουν το δικαίωμα του οποιουδήποτε να ζει και να εργάζεται χωρίς να υπόκειται σε απειλές κατά της ζωής και της ασφάλειάς του.

Οι σκέψεις μας τώρα πρέπει να στραφούν προς τους ανθρώπους: τους συγγενείς των σκιτσογράφων και των αστυνομικών, των ομήρων και άλλων απλών ανθρώπων που ένιωσαν τι σημαίνει εξτρεμισμός από πρώτο χέρι. Επιπρόσθετα, οι σκέψεις μας πρέπει να βρίσκονται μαζί με τη μουσουλμανική  μειονότητα της Ευρώπης, που  τώρα όσο ποτέ άλλοτε βρίσκεται στην μπούκα, τόσο των ακροδεξιών και δεξιών στοιχείων— ως συνήθως— αλλά και των απλών πολιτών. Ας μην επιτρέψουμε στο μίσος και τη μισαλλοδοξία να μας πουν τι να πιστεύουμε και ποιον να εμπιστευόμαστε. Ας μην φοβηθούμε. Ας μην δώσουμε βήμα σε αυτούς που σπέρνουν το μίσος. Ας μην ακυρώσουμε όλες μας τις ελπίδες για το 2015…

Το μέρος

Σε μια γωνιά της γης υπάρχει ένα μέρος όπου όλοι είναι αποδεκτοί και όλοι νοιώθουν ήρεμοι. Ένα μέρος όπου, είναι δύσκολο να περιγράψω πώς, αλλά επικρατεί η γαλήνη μαζί με την ενέργεια, η ηρεμία μαζί με την εγρήγορση, η γλύκα που σε πιάνει καθώς έρχεται σιγά σιγά στα βλέφαρά σου ο  ύπνος αλλά και ζωτικότητα που σου δίνει τη δύναμη να βγεις απ’ το κρεβάτι σου το πρωί. Σε αυτό το μέρος νοιώθεις ασφάλεια αν και ξέρεις πως δεν είσαι σπίτι. Υπάρχει πάντα φαΐ και καλό κρασί και ένας σκυλάκος που σου δίνει απεριόριστη αγάπη. 

Κεριά δίνουν γλυκό φως. Τρεχούμενο νερό. Μυρωδιές. Ξύλο. Όλες οι επιφάνειες φυσικές αλλά και μαλακές σε προσκαλούν να τις αγγίξεις, να βυθιστείς μέσα, να νοιώσεις σαν στο σπίτι σου. Αλλά δεν είσαι σπίτι και το ξέρεις. Είσαι σε μια γωνιά.

Κι αυτή η γωνιά κάποτε αλλάζει. Μεταφέρεται στην άλλη άκρη της Ευρώπης, σε μια κουζίνα με μεταλλικές επιφάνειες που βλέπει σε ένα δρομάκι βρεγμένο με λάμπες χρυσές να αντιφεγγίζουν στο δρόμο. Στο μάτι της κουζίνας βράζει αχνιστό κάτω απ’ τη μύτη σου στην κατσαρόλα ένα πηχτό μείγμα και μυρίζει περίεργα αλλά σ’ αρέσει γιατί έρχεται απ’ το σπίτι. Αλλά δεν είσαι σπίτι. Νοιώθεις ασφαλής όμως, λες και είσαι εκεί που πρέπει να βρίσκεσαι. Στο σωστό μέρος στη σωστή στιγμή. 

Άλλη φορά, η γωνιά είναι ένα καφενεδάκι σε μια περίεργη γειτονιά της πόλης. Έχει γκρίζους τοίχους και πίνακες παντού και σόμπες σαν της γιαγιάς και περίεργη μουσική. Είναι κρύο πολύ αλλά σ’ αρέσει η αυλή με τα κρεμαστά λουλούδια και τα ζεστά ροφήματα κι οι πίνακες κι οι θαμώνες.

Η γωνιά είναι και κινητή. Κάποτε μεταφέρεσαι εκεί σαν είσαι μες το τραίνο και περνάς από καταπράσινους νοτισμένους αγρούς όπου βόσκουν παχιές αγελάδες και κάποτε την βρίσκεις καθώς οδηγάς μόνη μέσα σε έρημους δρόμους που φιδογυρίζουν μέσα σε ερημιές. Άλλοτε είναι στη θάλασσα που κινείται και αλλάζει χρώματα και σχήματα και διαθέσεις συνεχώς. 

Όπου κι αν πάει όμως η γωνιά καταλαβαίνεις πως σε έφτασε. Και πως τα κατάφερε να σε φέρει ηρεμία, ασφάλεια κι ελπίδα...Να τις κρατάς αυτές τις στιγμές και να μην σκέφτεσαι ότι φεύγουν διότι ξανάρχονται.  

MT